UROCZYSTE OTWARCIE I FUNKCJONOWANIE
Otwarcie cmentarza i pierwsze pogrzeby
Na początku 1902 r. większość prac na terenie nekropolii była na ukończeniu. Otwarcie cmentarza zostało zaplanowane na 14 lutego 1902 r., a na uroczystość postanowiono zaprosić następujące osoby:
- zarząd gminy
- członków zgromadzenia reprezentantów
- obie komisje kultowe, synagogalne i komisje do spraw ubogich
- zarząd komisji pomocy społecznej
- „osiemnastu mężów”
- panów zaangażowanych przy budowie cmentarza
- inne osobistości z miasta.
LISTA GOŚCI ZAPROSZONYCH NA UROCZYSTOŚĆ OTWARCIA CMENTARZA ŻYDOWSKIEGO PRZY UL. LOTNICZEJ
| ZARZĄD GMINY | CZŁONKOWIE ZGROMADZENIA REPREZENTANTÓW |
ZASTĘPCY REPREZENTANTÓW |
|---|---|---|
| 1. Pringsheim – radny miejski 2. Wollstein – radca sądowy 3. Edward Sachs 4. Emil Sachs 5. Dr Caro – radca sanitarny 6. Burgfeld 7. Julius Schottländer 8. Marck – radny miejski 9. Dr Samuelsohn 10. David Mugdan 11. Dr Honigmann - adwokat |
12. Dr Freund – radca prawny 13. Lyon – dyrektor 14. Carl Reich – dr med. 15. Dr Josef Badt 16. Louis Cohn 17. Samuel Jaffe 18. Samuel Kohn 19. Hermann Neutstadtm 20. Teodor Oschinsky 21. Ollendorf – adwokat 22. Simon Scheye 23. David Schlesinger 24. Joel Struch 25. Salomon Weogert 26. Hermann Lonsberg |
27. Moritz Baruch 28. Collomann – radca prawny 29. Louis Loewnthal 30. Emanuel Breslauer 31. Loel – adwokat 32. prof. Leopold Cohn 33. Moritz Rosenberg 34. dr Paul Heimann 35. Eugen Schiff 36. Hermann Hamburger 37. Rudolf Daniel |
| CZŁONKOWIE KOMISJI | URZĘDNICY GMINNI | 18 MĘŻÓW |
| 38. Max Cohn 39. Josef Mühsam 40. Hermann Freudentahl 41. Ollendorff – konsul 42. Moritz Marek – bankier 43. Sala Bielski 44. Isaac Werner 45. Hirschberg – adwokat 46. Eldermann – radca handl. 47. Isaac Schaefer 48. Adolf Schwerin 49. Mark Brann 50. Philipp Falk 51. Salomon Daniel 52. Heym Cohn |
53. dr Rosenthal – rabin 54. dr Guttmann – rabin 55. Fabian – rabin 56. dr Deutsch – rabin 57. Steifmann – kantor 58. Friedland – kantor 59. Spiro – kantor 60. Rosenthal – kantor 61. Pulvermacher – kapelmistrz 62. Scholz – organista 63. Richter – dyrektor zieleni 64. Dannenberg – st. ogrodnik 65. Ehrlich – mistrz murarski 66. P. Ehrlich – bud. rządowy 67. R. Ehrlich – bud. rządowy 68. Natanson – bud. miejski 69. J. Münzer – mistrz bud. 70. Kaliski – cieśla 71. Rumsch – malarz 72. Lux - kierownik bud. |
73. J. Wohlfarlh 74. Hermann Jereslaw 75. B. Guttentag 76. Leon Brann 77. Salomonn Lomnitz 78. Hermann Heim 79. Louis Warmbrunn 80. A. J. Sternberg 81. Hermann Jacobowitz 82. Aron Kober 83. Josef Tockus 84. Otto Barnn [?] 85. Behuneck |
Rabinów Rosenthala i Guttmann zaproszono na otwarcie cmentarza na specjalnym posiedzeniu w dniu 7 lutego. Sama uroczystość przebiegła według następującego harmonogramu:
- 10.30 odjazd- odprowadzenie dra Guttmanna
- przekazanie kluczy Pringsheimowi przez mistrza budowlanego Ehrlicha
- śpiewy chóralne – 12 głosów plus harmonia.
Pierwszy pogrzeb na nekropolii przy ul. Lotniczej miał miejsce w środę 12 marca 1902 r. Pochowano wówczas urodzonego 10 maja 1838 r., a zmarłego 9 marca 1902 r. w Szpitalu Żydowskim Fundacji Fränckla Salomona Branna (ojciec znanego historyka Żydów śląskich Markusa Branna). W pogrzebie uczestniczył między innymi rabin dr Rosenthal. Drugi pochówek miał miejsce tego samego dnia – zmarłym był Leopold Berliner.
Funkcjonowanie cmentarza
Otwarcie nekropolii na początku 1902 r. nie zakończyło związanych z nią inwestycji. Wiosną 1903 r. na zebraniu Zgromadzenia Reprezentantów Gminy Synagogalnej poruszono trzy zasadnicze sprawy:
- rozbudowa ogrodnictwa cmentarnego (jako element opieki nad grobami i źródło dochodów dla gospodarza)
- prace związane z gospodarką wodną na cmentarzu (gospodarka ściekami i wodą spływającą ze zdrenowanego terenu)
- zaopatrzenie cmentarza w bieżącą wodę zdatną do picia.
W pierwszej kwestii postanowiono o budowie inspektów - głównie ze względu na fakt, iż własna hodowla sadzonek i roślin była tańsza niż pozyskiwanie ich na wolnym rynku. Wykonanie projektu i kierownictwo budowy powierzono P. Ehrlichowi. W pierwszej kolejności powstał budynek kotłowni i przygotowalni oraz jedno skrzydło szklarni. W 1904 r. dobudowano dwa skrzydła szklarni (drewniane ramy okienne szklarni zamówiono w drezdeńskiej firmie Hönscha). Warto dodać, że po likwidacji gminy żydowskiej w latach czterdziestych XX wieku obiekty ogrodnicze dzierżawili kolejno ogrodnicy Herbert Marsch i Max Göls.
Jeśli chodzi o gospodarkę wodną na cmentarzu, to ścieki zbierano wpierw w odstojniku (Klärgruben), a potem rurami zbierającymi wodę drenażową prowadzono je do specjalnego urządzenia oczyszczającego (konstrukcji prof. Hulwy z Wrocławia), a stamtąd do rowu odwadniającego. Wszystkie rury biegły poniżej poziomu zwłok, stąd duża głębokość samej przepompowni (powstałe w 1903 r. urządzenie służące do przepompowywania wody do budynków, posiadało mechanizmy oczyszczające). W 1928 r. rozbudowano budynek WC za kostnicą, dobudowano umywalnię oraz magazyn na trumny.
Co się natomiast tyczy zaopatrzenia nekropolii w bieżącą wodę, to początkowo istniała studnia o głębokości 8 m i przekroju 3 m. Stąd wodę przepompowywano do zbiornika o pojemności 7,5 m3, umieszczonego na poddaszu budynku zarządu, a dalej rurociągami do dwóch ubikacji, ogrodnictwa, kostnicy i samego budynku zarządu. Jednak po odnotowaniu kilku zachorowań wśród robotników cmentarnych podjęto w 1903 r. decyzję o budowie specjalnego systemu oczyszczania. Wykonanie tych prac powierzono mistrzowi prac wodociągowych Stefanowi za kwotę 625 marek.
Zmiany topograficzne cmentarza
W kolejnych latach funkcjonowania cmentarza nastąpiły cztery zasadnicze zmiany dotyczące jego ukształtowania:
- zagospodarowano północną część nekropolii do ul. Pilczyckiej. Do 1914 r. użytkowano jedynie teren sięgający mniej więcej do budynku przepompowni, a dalsze tereny dzierżawiono rolnikom jako źródło pozyskiwania siana. Rozbudowa nastąpiła na przełomie lat 1914/1915
- budowa strefy nagrobków przyściennych przy zachodnim murze; była zaplanowana praktycznie od początku istnienia cmentarza, są to głównie duże grobowce rodzinne, niestety na wielu z nich brak jest płyt inskrypcyjnych (wynik wandalizmu i kradzieży)
- utworzenie pola honorowego
- wyodrębnienie pola urnowego